2008: het jaar van rechtvaardigheid?

Het is misschien wat vroeg om nu al een diepgaande nabeschouwing te geven over 2008, maar de radicale economische omslag die zich de laatste maanden heeft voorgedaan, maakt dat de laatste vijftien dagen van dit jaar er economisch althans niet echt meer toe doen. Eind vorig jaar in een voorbeschouwing over 2008 omschreef ik met een collega het nieuwe jaar als het jaar van rechtvaardigheid en overvloed [1]. Voor de oude Grieken vertegenwoordigde acht rechtvaardigheid vanwege 1+1=2, 2+2=4 en 4+4=8 en overvloed vanwege de derdemacht: 23. Economen, zoals men de laatste maanden heeft kunnen vaststellen, leggen veel creativiteit aan de dag in het ex-post verklaren van hun gelijk. Bij deze dan ook een eigen poging.

Over 2008 als het jaar van overvloed kan ik kort zijn. We hebben het afgelopen jaar moeten leren omgaan met het verschil [2] tussen Europese en Amerikaanse biljoenen om de verliezen op beurzen, de reddingsplannen van banken of de voorgenomen stimuleringsmaatregelen van overheden nog enigszins te kunnen plaatsen. Het financiële wantrouwen tussen banken werd bestreden met een overvloed aan liquide middelen; het wantrouwen van consumenten met een forse daling van de rente. Kortom, de geldkraan werd als nooit tevoren opengedraaid.

Maar 2008 zal ongetwijfeld de geschiedenis ingaan als hét jaar van de rechtvaardigheid. Steve Stevaert, de Belgische gouverneur van West-Limburg, beroemd om zijn oneliners, omschreef de financiële crisis als “kapitalisme voor de armen in de Verenigde Staten en socialisme voor de rijken in Europa”. Wat opvalt, is hoe de financiële crisis gepaard is gegaan met een zeker rechtvaardigheidsgevoel, te beginnen met de subprime hypotheekcrisis in de VS. Arme gezinnen werden verleid door hypotheekverkopers om aan heel lage instapkosten en tegen een variabele rente het huis van hun dromen te kopen. Eindelijk zouden ook zij meeprofiteren van de enorme stijging in huisprijzen over de afgelopen decennia. Toen duidelijk werd dat juist het omgekeerde zich voordeed en huizen in waarde begonnen te dalen, werd heel snel gebruik gemaakt van de wettelijke mogelijkheid het huis met sleutel en al terug te geven aan de hypotheekbank. Iets wat bij ons niet kan, maar wat zeker vanuit een rechtvaardigheidsgevoel wel te verdedigen valt: deze gezinnen willen immers niet de rest van hun leven opdraaien voor de fata morgana die hypotheekverschaffers hen hadden voorgespiegeld.

Aan de andere inkomenskant werd de hoge bonus- en beloningscultuur bij banken en meer algemeen het bedrijfsleven dankzij de kredietcrisis in 2008 voor het eerst echt aangepakt: een radicale breuk met de afgelopen tien jaar. Vijf jaar geleden zocht ik hier een verklaring voor de exorbitante looneisen van topmanagers in de onzekerheid van deze managers in hun eigen kunnen, waarbij het uitpuilend loonzakje als een soort van professionele geruststelling diende... 2008 bewees als het ware deze stelling. Gelukkig lijkt deze tijd nu voorbij. En dan waren er al die maximalistische spaarders, zowel burgers als lokale overheden die, op zoek naar de best mogelijke rente, hun geld bij IJslandse banken onderbrachten om daar alsnog van een hogere rente te kunnen genieten en plots hun spaartegoeden geblokkeerd zagen. Hadden ze beter moeten weten? Formeel natuurlijk niet: de Nederlandsche Bank als financiële toezichthouder had moeten wijzen op de mogelijke risico’s die gepaard konden gaan met het onderbrengen van grote hoeveelheden spaargeld bij deze banken. Maar ergens primeert bij de man in de straat, zoals ook verwoord door Wouter Bos, een gevoel van rechtvaardigheid. Men had, vertrouwend op het gezond verstand, voorzichtiger moeten zijn. En dan zijn er al die beleggers die grote hoeveelheden van hun opgebouwd aandelenkapitaal op de beurs in rook zagen opgaan. Zij hadden zich bewust moeten zijn van de risico’s die ze namen. Meest extreem voorbeeld wellicht de “onfortuinlijke” Russische miljardair Suleiman Kerimov die alleen al aan zijn investering in Fortis 700 miljoen euro verloor. Of de Amerikaanse topuniversiteit Harvard die 8 biljoen Amerikaanse dollar, zo’n 22% van zijn eigen kapitaalfonds van 37 miljard dollars verloor en nu zwaar moet bezuinigingen. Eindelijk wat ruimte denk je dan voor de wat minder “well-endowed” universiteiten in Europa? En tenslotte is er ons aller ABP pensioenfonds dat na de aanstelling van de Belgische ex-premier Guy Verhofstadt als commissaris, in Juni nog snel even voor 500 miljoen euro Fortis aandelen bijkocht...  het enige financiële wapenfeit in 2008 waarop de Belgen met enig rechtvaardigheidsgevoel terugblikken na de Nederlandse overname van Fortis.

Kortom, hoe meer ik erover nadenk hoe meer ik vind dat die oude Grieken het bij het rechte eind hadden: 2008 zal de geschiedenis ingaan als het jaar van de rechtvaardigheid.

Luc Soete

13 december 2008