December 2008: The longest year

En zo eindigde 2008, net als de beroemde film uit 1962 The Longest Day, als het langste jaar ooit. Fysiek met zijn 366 dagen en die ene bijkomende seconde op 31 december 2008 om middernacht. En mentaal met een crisis die voor banken, financiële adviseurs en beleggers als het pijnlijkste jaar ooit de geschiedenis zal ingaan. Het jaar ook dat economen, van de Nederlandsche Bank, het CPB tot de financiële experten onder ons hun geloofwaardigheid bij het brede publiek verloren.

Anderzijds lijkt dit einde van 2008 ook wel heel voorspelbaar. Internationaal met opnieuw zoals hier twee jaar geleden al beschreven ten tijde van de oorlog tussen Israel en de Hezbollah in Zuid-Libanon oorlog (Augustus 2006), een buitenproportionele reactie van Israel ten overstaan van de provocaties nu van Hamas vanuit Gaza. De teller staat nu op 430 Palestijnse versus 4 Israelische slachtoffers, toen stond ze op 1005 doden aan Libanese zijde tegenover 35 aan Israëlische zijde.

En lokaal is er weer op het einde van dit jaar smogalarm in België en niet in Nederland, zoals hier tien maanden geleden beschreven (Februari 2008) toen de fijnstofconcentratie ook in Maastricht ver boven de 70 µg/m³ Europese norm lag. Nu lag de concentratie van fijnstof in Maastricht in de nacht van 31 december op 1 januari op een niveau dat zelfs ver boven de Nederlandse alarmnorm uitkwam. De eerste uren van 2009 - na al het afschieten van al het vuurwerk in Maastricht? - lag de gemeten PM10 fijnstof waarde aan de A2-Nassaulaan in Maastricht - het enige meetpunt in Maastricht - op niet minder dan 270 µg/m³. En opnieuw geen woord hierover in de lokale media. De lezer van Dagblad De Limburger kreeg op 2 januari op de voorpagina een sfeerverhaal over de jaarwisseling in Maastricht voorgeschoteld met een wat mistige foto van chalet Bergrust op de Maastrichtse Sint Pietersberg, volgens de lokale journalist de nieuwe vaste prik voor Maastrichtenaren bij de jaarwisseling... Niet om er gezond van te worden! Sinds het begin van 2009 zijn er trouwens, zoals onderstaande figuur aantoont, meer smogdagen geweest dan gezond. (zie Een mistig 2009).

Bron: Berekend door Walter Jansen op basis van deze gegevens (Toevoeging van 12 januari 2009)

Maar terug naar de economie. Eind 2007, in een voorbeschouwing over 2008 omschreef ik met mijn collega, Bas ter Weel, het nieuwe jaar 2008 als het jaar van rechtvaardigheid en overvloed . Voor de oude Grieken vertegenwoordigde acht rechtvaardigheid vanwege 1+1=2, 2+2=4 en 4+4=8 en overvloed vanwege de derdemacht: 23. Economen, zoals men de laatste maanden heeft kunnen vaststellen, leggen veel creativiteit aan de dag in het ex-post verklaren van hun gelijk. Bij deze dan ook een eigen poging.

Over 2008 als het jaar van overvloed kan ik kort zijn. We hebben het afgelopen jaar moeten leren omgaan met het verschil tussen Europese en Amerikaanse biljoenen om de verliezen op beurzen, de reddingsplannen van banken of de voorgenomen stimuleringsmaatregelen van overheden nog enigszins te kunnen plaatsen. Voor hen die de details graag willen kennen, het verschil zit hem tussen het gebruik van de lange schaalverdeling bij grote getallen in Europa en de korte schaalverdeling in de Angelsaksische landen en ook Brazilië. Daarbij wordt in Europa het –iljard toevoegsel gebruikt bij elke tussenliggend factor van 1000: 1000 miljoen (109) is dus 1 miljard, 1 miljoen tot de macht twee (1012) is een biljoen. In de Verenigde Staten en het VK wordt dit achterwege gelaten: zo is één Europese miljard, in de VS één biljoen, en één Europese biljoen in de VS één triljoen (http://nl.wikipedia.org/wiki/Korte_en_lange_schaalverdeling). Overvloed aan liquide middelen was dan ook het middel waarmee het financiële wantrouwen tussen banken werd bestreden. Anderzijds werd de rente als nooit tevoren naar beneden gebracht om het wantrouwen van consumenten proberen tegen te gaan. Kortom, de geldkraan werd als nooit tevoren opengedraaid. Of het duurzaam helpt valt natuurlijk te betwijfelen maar dat was in dit geval ook niet de bedoeling: de overvloed aan dollars en euros werd in de eerste plaats ingezet om de financiële brand te blussen en een mogelijke meltdown van het hele financiële stelsel af te wentelen. 

Maar 2008 zal ongetwijfeld de geschiedenis ingaan als hét jaar van de rechtvaardigheid. Steve Stevaert, de Belgische gouverneur van West-Limburg, beroemd om zijn oneliners, omschreef de financiële crisis als “kapitalisme voor de armen in de Verenigde Staten en socialisme voor de rijken in Europa”. Wat opvalt, is hoe de financiële crisis gepaard is gegaan met een zeker rechtvaardigheidsgevoel, te beginnen met de subprime hypotheekcrisis in de VS.

Arme gezinnen werden verleid door hypotheekverkopers om aan heel lage instapkosten en tegen een variabele rente het huis van hun dromen te kopen. Eindelijk zouden ook zij meeprofiteren van de enorme stijging in huisprijzen over de afgelopen decennia. Toen duidelijk werd dat juist het omgekeerde zich voordeed en huizen in waarde begonnen te dalen, werd heel snel gebruik gemaakt van de wettelijke mogelijkheid het huis met sleutel en al terug te geven aan de hypotheekbank. Iets wat bij ons niet kan, maar wat zeker vanuit een rechtvaardigheidsgevoel wel te verdedigen valt: deze gezinnen willen immers niet de rest van hun leven opdraaien voor de fata morgana die hypotheekverschaffers hen hadden voorgespiegeld.

Aan de andere inkomenskant werd de hoge bonus- en beloningscultuur bij banken en meer algemeen het bedrijfsleven dankzij de kredietcrisis in 2008 voor het eerst echt aangepakt: een radicale breuk met de afgelopen tien jaar. Vijf jaar geleden zocht ik hier een verklaring voor de exorbitante looneisen van topmanagers in de onzekerheid van deze managers in hun eigen kunnen, waarbij het uitpuilend loonzakje als een soort van professionele geruststelling diende... 2008 bewees als het ware deze stelling. Gelukkig lijkt deze tijd nu voorbij.

En dan waren er al die maximalistische spaarders, zowel burgers als lokale overheden die, op zoek naar de best mogelijke rente, hun geld bij IJslandse banken onderbrachten om daar alsnog van een hogere rente te kunnen genieten en plots hun spaartegoeden geblokkeerd zagen. Hadden ze beter moeten weten? Formeel natuurlijk niet: de Nederlandsche Bank als financiële toezichthouder had moeten wijzen op de mogelijke risico’s die gepaard konden gaan met het onderbrengen van grote hoeveelheden spaargeld bij deze banken. Maar ergens primeert bij de man in de straat, zoals ook verwoord door Wouter Bos, een gevoel van rechtvaardigheid. Men had, vertrouwend op het gezond verstand, voorzichtiger moeten zijn.

En dan zijn er al die beleggers die grote hoeveelheden van hun opgebouwd aandelenkapitaal op de beurs in rook zagen opgaan. Zij hadden zich ongetwijfeld wat meer bewust moeten zijn van de inherente risico’s van aandelenbeleggingen en de noodzaak de beleggingsportefeuille zorgvuldig te spreiden. Meest extreem voorbeeld was wellicht de “onfortuinlijke” Russische miljardair Suleiman Kerimov die alleen al aan zijn investering in Fortis 700 miljoen euro verloor. Of de Amerikaanse topuniversiteit Harvard die 8 biljoen Amerikaanse dollar, zo’n 22% van zijn eigen kapitaalfonds van 37 miljard dollars verloor en nu zwaar moet bezuinigingen op zowel onderzoek als nieuwe aanstellingen. Eindelijk wat ruimte voor de wat minder “well-endowed” universiteiten in Europa...

En tenslotte is er ons aller ABP pensioenfonds dat na de aanstelling van de Belgische ex-premier Guy Verhofstadt als commissaris, in Juni nog snel even voor 500 miljoen euro Fortis aandelen bijkocht...  het enige financiële wapenfeit in 2008 waarop de Belgen met enig rechtvaardigheidsgevoel terug kunnen blikken na de Nederlandse overname van Fortis.

Kortom, hoe meer ik erover nadenk hoe meer ik vind dat de voorbeschouwing van vorig jaar van Bas ter Weel en mezelf perfect klopte. 2008 zal de geschiedenis ingaan als het jaar van de rechtvaardigheid.

Luc Soete
2 januari 2009
Toegevoegde tekst en figuur 12 januari 2009